Dr. Mine Kadiroðlu Leube

Dr. Mine Kadiroðlu Leube

Before the Turkish-Georgian borders were opened and we had a chance of coming to

Turkey to see the old Georgianmonuments, the name Dr.Mine Kadiroðlu was amystery. I knew

from the late professor W. Djobadze, that the only official way to have access to Georgian

monuments was to be a member of Mine Kadiroðlu’s group. I knew that going to north-eastern

Turkey in search of Georgian churches was risky, without any official permission, not knowing

Turkish and, even worse, not knowing the modern names of the villages, but still I went. How

could I dream of meeting Mine Haným, who at the time was nearby, leading her annual survey

with her students (Dr. Fahriye Bayram, Dr.TurgayYazar, Dr. Bülent Ýþler) and with whom I would later become friends? I had never been her student, nor was I lucky enough to be a member of her team, but, as a colleague, I enjoyed learning not only from her publications but also from her devotion to cultural heritage.

I met this legendary lady only in 2004, and since then we have encountered each other

on many occasions, at conferences, work-shops, on field trips, at friendly dinners, etc. in many

different countries and under many circumstances, but we have talked always about something

very sensitive and special for both of us - Tao-Klarjeti.

Still very few people know what Tao-Klarjeti means1. Thirty years ago, when Dr. Mine

Kadiroðlu started to study this subject, nearly nobody knew of it is in Turkey or in the west. For

Georgian scholars, this cultural heritage was unreachable, as we were divided by the iron

curtain between Soviet Georgia and NATO member Turkey. I can imagine how difficult it must

have been to work on Georgian Christian monuments in the north-eastern provinces of Turkey

and to obtain official permission to survey them. Dr. Kadiroðlu was rediscovering villages and

monuments which were known only through E. Takaishvili’s and N. Marr’s publications of the

early 20th century written in Georgian or in Russian. Dr. Kadiroðlu became the first Turkish

scholar who drew attention to this heritage and during 1995-2003 she was the officially

authorized director of the field surveys on the medieval Georgian monuments of Tao-Klardjeti

in north-eastern Turkey. During nine successive field surveys, Dr. Kadiroðlu’s team worked at

eighty sites and revealed the presence of over one hundred and forty remnants of edifices

belonging to sixteen fortifications, twenty-seven monasteries, twenty-eight churches and the

remainder to single-naved structures, mostly chapels. The aim of the survey was a systematic

documentation of the medieval Georgian monuments in Tao-Klarjeti. New measurements and

brilliant drawings were made, together with photographic and textual records. Dr. Kadiroðlu

trained a valuable number of scholars, who are successful in many universities of Turkey.

Before I start discussing my favorite publications of Dr. Kadiroðlu, I would like to mention

the pamphlets and calendars published each year displaying the better preserved monuments

of Tao-Klarjeti. In this way, Dr. Kadiroðlu has achieved an increased awareness of the

monuments and has supported the development of tourism in the region. The local authorities

very often reprint the texts by Dr. Kadiroðlu on their billboards; villagers proudly name Mine

Haným, when they learn that scholars come to see the churches in their villages. If these

monuments are a subject of cooperation between Turkish and Georgian governments, we

should especially and additionally appreciate the great work carried out by Dr.Mine Kadiroðlu,

her team and all her colleagues who supported her during her mission.

Ishkhani, a church building in the historic Tao region, was once an important religious and

cultural center of medieval Georgia. Ishkhani was the research subject for the PhD dissertation

which Mine Haným worked on at the Hacettepe University of Ankara; the research was later

published as a monograph in English The Architecture of The Georgian Church at ..þhan in the

series on the History of Art by Peter Lang of the European University, Frankfurt-am-Main, Berlin,

NewYork, Paris, 1991.

This book of Dr. Kadiroðlu must be considered as the first monograph published in the

west on the Georgian heritage in Turkey and the first monograph dedicated to a single

monument of Tao-Klarjeti.

In every book of art that deals with Georgian architecture, some of the churches in Tao-

Klarjetie (Oltu-Bereket)2 are mentioned in a few paragraphs that give repetitive information.

There is no monographic research on any of these monumental edifices, nor has there been any

attempt to make them known worldwide (Kadiroðlu 1991, 5)

However the most precious aspect of this book is not the author’s attempt to publicize

the monument but her identification of the building and its construction layers and also Dr.

Kadiroðlu’s discussions of the architecture of Ishkhani within its historical setting, including

written sources and inscriptions and her comparisons of its architecture with that of

Armenia, Byzantium and Syria: The church at Ishkhan (Ýþhan) remained the center of

interest to all who dealt with Georgian or Armenian art and architecture and especially its

colonnaded apse and the story behind it. (Kadiroðlu 1991, 9)

Mine Kadiroðlu, having the chance of working in situ, suggested a different vision of

the identification of the various layers of construction and especially of the eastern arcade

and two-storey ambulatory. She assumed that it is not the remains of the Nerses3 building,

as was suggested by E. Takaishvili in his field survey of 1917, published in 1960 and whose

views was shared by the other scholars. The scholars who dealt with the church at Ishkhan

(Ýþhan) adhere to the idea that this statement found in a tenth century manuscript was a

proof of the presence of an earlier part within the existing church (Kadiroðlu 1991, 16)4 Dr.

Kadiroðlu does not agree and is arguing that the main core of the modern building,

including the eastern and central parts of the church, were constructed simultaneously by

the Bishop Saba (early 9th c). To explain the unique form of the arcade, Dr. Kadiroðlu

believes that: The arcade of the existing church could have been constructed with spolia

from the previous edifice. Such a hypothesis needs however factual evidence. Without an

excavation it is not possible to state that any spolia from an older church, supposedly from

the tetraconchos of Nerses III, was employed in the existing structure (Kadiroðlu 1991, 70).

According to a project resulting from Turkish-Georgian negotiations on the

rehabilitation of a shared cultural heritage, Ishkhani is on the list of the most endangered

monuments to be restored. The knowledge acquired and the observations of Dr. Kadiroðlu

on Ishkani are most valuable and I do hope that her recommendations will be taken into

account.

Another most important finding related to Dr. Kadiroðlu is connected with the region

of Klarjeti. She has identified Shatberdi, one of the most significant monasteries of medieval

Georgia, famous for its fruitful monastic life and founded by Grigol of Khantsta. Despite the

special investigation of Niko Marr, the publisher of the life of Grigol of Khantsta and of the

intensive search by Georgian scholars, Shatberdi remained unknown or was mistakenly

identified as Porta or Yeni Rabat.

Dr. Kadiroðlu discovered an unknown monastic structure of a considerable size in the

village of Þerbet and correctly identified it with Shatberdi, her opinion being now shared by

most scholars of Tao-Klarjeti.

On the way from Þerbet, a local villager took us to the neighboring village of Gurcan,

where we faced the ruins of a domed church, totally unknown to us. Later I shared this

discovery with Mine Haným, but of course she knew of these ruins long before we went there!

This short anecdote I decided to write, just to emphasize that despite the fact that all

findings are recorded in survey reports, some valuable information remains only in Turkish. Dr.

Mine Kadiroðlu and members of her team have intensively published articles on Tao-Klarjeti,

but still I think that valuable findings, have yet to be published for a wider public, especially

now when the interest in the heritage of Tao-Klarjeti has much increased.

Dr. Kadiroðlu has contributed to numerous international conferences on Byzantine,

medieval Georgian, Turkish and Islamic art. I wish to call your attention to one paper

followed by the publication: “Islamic Features in the Architecture of Tao-Klardjet”. At first I

thought that she had discussed the appearance of some elements used by Georgian masons

in medieval times which could be argued as being inspired by Islam. But when I read the

paper, a unique approach appeared. Dr. Kadiroðlu gives a vivid picture of how the church

building was used to create a sacred space for a mosque. We should mention that

Georgians, as traditional Orthodox Christians, are very critical and sceptical when churches

are used as mosques, but Dr. Kadiroðlu in her paper shows the tolerance of religions during

the usage of the building; also she gives a list of those church buildings which were pulled

down to build a mosque with the same stones. She gives examples of how the local

population appreciated the curved stones and used these as a decoration for the mosques.

At the same, relying on historic sources, Dr. Kadiroðlu suggests that the churches were

converted into mosques only in the 19th c. In Khakhuli and Parkhali, the south doors were

used to place the mihrab. The stone curvings, figured and ornamental reliefs, together with

inscriptions were left on display for Muslims, who were coming to the mosque, or ex–

church, to worship. I think Dr. Kadiroðlu’s publication is very instructive for Georgians, to

see the positive side in converting the churches to mosques, and for Turks to regret how

much of the Turkish heritage was needlessly destroyed.

In the last few years, after she had finished the survey in the region, Dr. Kadiroðlu founded

and became, and still is, Editor-in-Chief of the periodical Anadolu ve Çevresinde Ortaçað/

Anatolia and its Vicinity in the Middle Ages, an annual volume, where leading scholars from all

over the world contribute articles on the medieval art of Anatolia and its neighborhood.

In 2006, Mine Kadiroðlu published a Turkish translation of C. Mango’s famous book

Byzantine Architecture and in this way she made a huge contribution to the studies of the

Byzantine heritage for students of many Turkish universities.

In 2010, together with Dr. Bülent Ýþler, Dr. Mine Kadiroðlu published a 250 page

monograph on Georgian Art Gürcü Sanatýnýn Ortaçaðý, Ankara, 2010. This Turkish publication

illustrated with brilliant pictures and drawings, maps and tables gives a comprehensive picture

of all aspects of medieval Georgian art, beginning with a general introduction on its history,

followed by a complete bibliography of Georgian art studies. The cultural heritage of Tao-

Klarjeti is set out as the main stream, from which the different aspects of Georgian art are

discussed.

For art history scholars in Turkey this book will bring them closer to Georgian Art,

neighboring but still unfamiliar. It will open a new page in the study of Georgian art in Turkey.

Hence Dr. Kadiroðlu’s contribution to the exploration of Georgian art is invaluable.

* Dr., Kunsthistorisches Institut in Florenz, Max-Planck-Institut.

giviashvili_irene@yahoo.co.uk

1 The name Tao-Klarjeti was coined by scholars of the 20th c. It is a general name for the medieval Georgian heritage which survives in the north-eastern provinces of Turkey. Tao and Klarjeti once were Georgian provinces.

2 Dr. Kadiroðlu when writing the term Tao-Klarjeti each time places in brackets the artificial term Oltu- Bereket, which is confusing for most of the readers knowing the meaning of the term Tao-Klarjeti. Here I would like to explain that the existing names of the old toponimics, Oltu for Tao and Bereket for Klarjeti helped Dr. Kadiroðlu to avoid the missunderstanding as to why she was using only the historic Georgian toponims and not the modern ones.

3 Nerses III, Catholicos of Armenia in the mid-seventh century, was in exile for his Orthodox faith in his native village of Ishkhan.

4 According to vita: By the will of God, Saba became bishop in Ishkhani of the Catholic church built originally by the blessed Nerses and of his throne which for many years had been widowed. Now again took place the spiritual wedding of the cathedral which was built a second time by our blessed Saba with the material support of those God-imbued kings. Giorgi Merchule, The Life of Grigol of Khantzta, kept at the Patriarchate Library in Jerusalem, chapter 26.

ოშკი - საზოგადოების ინდიკატორი

ლონდონის უნივერსიტეტის ქინგს კოლეჯსა (King’s College) და ოქსფორდის უნივერსიტეტში 8 და 9 მარტს ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორის ირინა გივიაშვილის ლექციებია დაგეგმილი.

სოფო კილასონია

24 საათი 06.03.11

• 
  ირინა გივიაშვილი
• 
  გადაღებულია ლონდონში ბიზანტინისთა XXI კონგრესზე, მოხსენება ტაოს ძეგლებზე; ხოლო მას შემდეგ, რაც ოშ
• 

ლონდონის უნივერსიტეტის ქინგს კოლეჯსა (King’s College) და ოქსფორდის უნივერსიტეტში 8 და 9 მარტს ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორის ირინა გივიაშვილის ლექციებია დაგეგმილი.

ინიციატორები ბრიტანელი ბიზანტინისტები არიან, ლექცია ქინგს კოლეჯის Centre for Hellenic Studies და Late Antique and Byzantine Seminar-ის ფარგლებში გაიმართება (http://www.kcl.ac.uk/schools/humanities/hrc/chs/bmgsem.html), ოქსფორდში კი ლექცია Late Antique and Byzantine Studies Seminar-ის ფარგლებში ჩატარდება (http://www.history.ox.ac.uk/byzstud/lectures-seminars/index.html). ორივე ლექციის თემა ქართული ხელოვნება, კონკრეტულად კი, ტაო-კლარჯეთის ძეგლები იქნება. ლექციების თეზისებზე ქალბატონი ირინა თავად მესაუბრება, თუმცა ჩვენი საუბარი კიდევ უფრო ფართოა. ირინა გივიაშვილი წლების განმავლობაში ცხოვრობდა თურქეთში და აქტიურად გახლდათ დაინტერესებული ტაო-კლარჯეთის ქართული ტაძრების მდგომარეობით. მეტიც, მეცნიერი თავად მონაწილეობდა სხვადასხვა ეტაპზე დაწყებულ მოლაპარაკებებში.

- ორივე ლექციის შემთხვევაში საუბარი ოშკზე მექნება: Oshki Monastery Church as the Reflection of Cultural and Political History of Georgia. ოშკზე, როგორც გამორჩეულ არქიტექტურულ ძეგლზე, სამონასტრო კომპლექსსა და საგანმანათლებლო ცენტრზე, რომელიც შუა საუკუნეების საქართველოს კულტურული, პოლიტიკური თუ სულიერი სიძლიერის სიმბოლოდ იქცა.

- რამდენად იცნობს ბრიტანული სამეცნიერო წრე ქართულ ხელოვნებას და რა აქვთ გაკეთებული ქართველ მეცნიერებს ევროპელი კოლეგების დაინტერესებისა და გათვითცნობიერების მიზნით? რატომღაც მგონია, რომ ძალიან ცოტა...

- კონკრეტულად ტაო-კლარჯეთს რაც შეეხება, არის ბრიტანელი მეცნიერი დავიდ უინფილდის ბრწყინვალე პუბლიკაცია ტაო-კლარჯეთის სკულპტურაზე, რომელიც უხვადაა ილუსტრირებული ფოტო და გრაფიკული მასალით. თუ გავითვალისწინებთ, რომ 1950-იანი წლების შემდეგ, როცა იქ უინფილდი მუშაობდა, მრავალი ძეგლი დაზიანდა ან განადგურდა, ამ პუბლიკაციას უაღრესად დიდი ღირებულება აქვს. გარდა ამისა, ბრიტანელი მეცნიერები პერიოდულად მოგზაურობდნენ ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთის პროვინციებში და ტაო-კლარჯეთის ძეგლთა საკმაოდ მდიდარი ფოტოარქივიც არსებობს Cortauld Institute-ის ბიბლიოთეკაში.

ბრიტანეთში არსებობს ფონდი, Friends of Academic Research in Georgia, რომელიც დაახლოებით 10 წელია მცირე გრანტებით ეხმარება ჰუმანიტარულ სფეროში მომუშავე ქართველ მეცნიერებს. მეც ვიყავი იმ იღბლიანთა შორის და მათი მოწვევით საშუალება მქონდა, ჩემი კვლევის შედეგები წარმედგინა ქართული არქეოლოგიის დღეზე, რომელიც აშმოლეანის მუზეუმში (ოქსფორდი) შარშან მოეწყო. აქვე უნდა ვახსენო ქართული ხელოვნებისა და მეცნიერების დიდი მოამაგენი ბრიტანეთში - დოქტორი მანანა ოდიშელი და მისი მეუღლე, ოქსფორდის პროფესორი მაიკლ ვიკერსი. იმ მეცნიერთა სახელების ჩამოთვლას არ შევუდგები, ვინც ქართულ ხელოვნებას ბრიტანეთში პუბლიკაციებს უძღვნის, ვშიშობ, შორს წაგვიყვანს.

ზოგადად კი, ბრიტანული და დასავლური სამეცნიერო წრეები ქართულ ხელოვნებას იმდენად იცნობენ, რამდენადაც ეს მათთვის ხელმისაწვდომი იყო. მოგეხსენებათ, რომ საბჭოთა პერიოდში ჩვენ ერთმანეთს მოწყვეტილნი ვიყავით. თუმცა იყო ისეთი გამონაკლისებიც, როცა ქართული ხელოვნებისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სიმპოზიუმები რიგრიგობით საქართველოსა და იტალიაში ეწყობოდა. მას შემდეგ, რაც საზღვრები გაიხსნა, ბევრ ქართველ მეცნიერს მიეცა საშუალება, წარმოეჩინა საკუთარი კვლევები დასავლეთში. გავიხსენებ 2006 წლის ბიზანტინისტთა კონგრესს ლონდონში, სადაც ყველა ერთხმად აღნიშნავდა ქართველთა სიმრავლეს. გარდა ამისა, ისიც მინდა გითხრათ, რომ ქართველ მომხსენებელთა უმრავლესობა სწორედ ტაო-კლარჯეთის თემებს განიხილავდა. და ეს არცაა გასაკვირი, ტაო-კლარჯეთი სამეცნიერო მიმოქცევაში ხომ უნდა დავამკვიდროთ! ყველაფერს კი დრო სჭირდება, ჩვენ სხვადასხვა სკოლების წარმომადგენლები ვართ, ჯერ არა გვყავს ბრიტანეთში გაწვრთნილი ქართველი ხელოვნების ისტორიკოსები, ნელ-ნელა ეს თაობაც წამოვა და დასავლურ და ინგლისურ სამეცნიერო ლიტერატურაში ქართული ხელოვნებაც ღირსეულ ადგილს დაიმკვიდრებს.

- ოშკი - როგორ სურათს დაუხატავთ ლექციის მსმენელს და მასთან ერთად, ჯერ ჩემს მკითხველს? როგორც მკვლევარმა, გაგვიკეთეთ მთავარი აქცენტები ჩვენთვისაც, მისი მნიშვნელობა - ისტორიისა და კულტურის კონტექსტში.

- ოშკი ერთ-ერთი ყველაზე ამბიციური სამშენებლო პროექტია შუა საუკუნეების საქართველოში. დავით III კურაპალატმა (958-973) ოშკისა და სხვა მონასტრების დაარსება-გაძლიერებით იმდროინდელი საქართველოს საზღვრები მონიშნა. ხახული, ოშკი, ოთხთა ეკლესია და პარხალი - ყოველი მათგანი ისტორიული საქართველოს უკიდურეს საზღვრებშია. ამდენად, ეს მონასტრები საფორტიფიკაციო შენობების გვერდით მძლავრ პოლიტიკურ ნიშნულებად აღიმართა. თუ საფორტიფიკაციო ნაგებობებით დავით კურაპალატი ქვეყნის საზღვრებს მტრის შემოსევებისაგან იცავდა, სასაზღვრო ზოლში არსებული მონასტრები იმ გამტარებად იქცა, რომელსაც ქვეყნის კულტურული და სულიერი განვითარება უნდა უზრუნველეყო. მართალია, პოლიტიკური და რელიგიური საზღვრები მრავალჯერ გადალაგდა, მაგრამ თუ დავფიქრდებით, ჩვენი სამშობლოს ცნობიერება ისევ დავით კურაპალატის მიერ მონიშნულ საზღვრებში ექცევა.

გარდა ამისა, ოშკის არქიტექტურული ფორმა - ტრიკონქი ბურჯებზე აღმართული გუმბათით - ჯერ ათონის მთაზე იქნა დამკვიდრებული, ხოლო იქიდან მთელს ბიზანტიურ სამყაროში გავრცელდა. მკითხველს აქვე შევახსენებთ, რომ როგორც ოშკის, ასევე ათონის ივერთა მონასტრის დამაარსებელნი დავით III კურაპალატი და მისი ერთგული ტაოელი დიდებული იოანე-თორნიკე ჩორდვანელი იყვნენ. ოშკის არქიტექტურამ შთააგონა შემდეგი კათედრალების მაშენებელნიც ქუთაისსა და ალავერდში, მისი თანამედროვე ვარიაციაა თბილისის წმიდა სამების კათედრალი. არც საბჭოთა პერიოდი იყო გამონაკლისი: მაშინ, როცა ეკლესიას არ აშენებდნენ, ოშკის ფორმებს საცხოვრებელი და საზოგადოებრივი დანიშნულების შენობების ფასადებზე იყენებდნენ. აი, მაგალითად, მეცნიერებათა აკადემიის შესასვლელის წინ აღმართული ნახევარ-სვეტები ოშკის იმ ბურჯების შთაგონებითაა შექმნილი, სადაც ერთ დროს ექვთიმე თაყაიშვილმა მისი ყველაზე სიმბოლური ფოტო გადაიღო.

ოშკი არის არა მხოლოდ ქართული არქიტექტურის შედევრი, არა მხოლოდ მსოფლიო მემკვიდრეობის მარგალიტი, არამედ სიმბოლო ჩვენი სულიერი სიმტკიცისა, წინამორბედი ერთიანი ქართული სახელმწიფოსი და კულტურული აღმავლობისა.

- ტაო-კლარჯეთი - როგორ უნდა ხედავდეს თანამედროვე ქართველი მას. ჩემი აზრით, ძეგლების აღდგენა არა მხოლოდ ძეგლების გადარჩენაა, არამედ მათზე ავტორობის უფლების ხელახალი მოპოვება მსოფლიოს თვალში. ამას გარდა, იმ ქართველებთან დაახლოების გზაც, რომლებიც იმ საქართველოში დარჩნენ და ჯერ ისევ ინარჩუნებენ ენას, ისტორიულ მახსოვრობას.

- რა თქმა უნდა, ფიზიკურად ტაო-კლარჯეთი დიდი ხანია დაკარგულია საქართველოსთვის. იყო დრო, როცა იქ ჩასვლაც კი მიუღწეველ ოცნებად რჩებოდა, მაგრამ არის სხვა, არანაკლებ მნიშვნელოვანი, რასაც სულიერი საზღვრები ჰქვია: "აწ დაღაცათუ ხორცითა განგეშორდები, ხოლო სულითა მარადის შენთანა ვარ შეწევნად შენდა..." - გვიანდერძა გრიგოლ ხანძთელმა. ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა ჩვენ უნდა ვიტვირთოთ, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ნუ გაგვიკვირდება, რომ მას სხვა პატრონები გამოუჩნდნენ და ჩვენი პრეტენზიები, როგორც ამ მემკვიდრეობის შემქმნელებისა, დიდად დასუსტდება. ამ კონკრეტული ძეგლების გარშემო ქართული სოფლები აღარ არსებობს, თუმცა თურქეთში გენეტიკური ქართველი უფრო მეტი ცხოვრობს, ვიდრე საქართველოში. რა თქმა უნდა, ასეთი ძეგლების რესტავრაცია და მათი პოპულარიზაცია მათში ქართული წარმომავლობით სიამაყის გრძნობას გამოიწვევს.

- თუ სწორად მახსოვს, წლების განმავლობაში ცხოვრობდით თურქეთში და აქტიურად იყავით დაინტერესებული ტაო-კლარჯეთის ძეგლების ბედით, მდგომარეობით. მომიყევით ამ პერიოდზე და თქვენს აქტივობაზე.

- თურქეთში ოთხი წელი ვიცხოვრე, ჩემი მეუღლე, ირაკლი კოპლატაძე საქართველოს სრულუფლებიანი და საგანგებო დესპანი იყო თურქეთის რესპუბლიკაში.

ჩემი კვლევაც და ყველა მცდელობაც თურქეთამდეც და შემდეგაც თურქეთის ქართულ მემკვიდრეობას ეძღვნება და “ჩემს ძეგლებთან" ერთ სახელმწიფო საზღვრებში ყოფნამ მუშაობის სხვა შესაძლებლობები მომცა.

ამ პერიოდში თურქეთი “შიგნიდან" შევიცანი და გადავაფასე ის მოვლენები, რასაც “გარედან" ვერ ვხედავდი. თურქეთი ძალიან მდიდარი ქვეყანაა, განა კიდევ რომელ სახელმწიფოს მოეპოვება ამდენი ეპოქის, ამდენი კულტურის, ამდენი სხვადასხვა ხალხის მიერ შექმნილი მემკვიდრეობა? ყველაფერი აქაა თავმოყრილი და არც არის გასაკვირი, რომ ყველა ძეგლის დროული და სათანადო აღდგენა პრაქტიკულად ვერ ხერხდება. შარშან, მაგალითად, თურქეთის დედაქალაქში, ანკარაში, სერიოზული საფრთხე შეექმნა პირველი საუკუნის ავგუსტუსის ტაძარს, რომლის ფასადზეც ძველი სამყაროს ყველაზე ვრცელი და მნიშვნელოვანი წარწერაა დატანილი. ამ ფონზე კი ოშკის არასწორი “დაცვა" რა გასაკვირი იქნება?

თურქეთმა დამაახლოვა მრავალ მეცნიერს, ვინც იკვლევს ბიზანტიას, ისლამს, ქართულ თუ სომხურ ხელოვნებას. მრავალჯერ მქონდა საშუალება, წამეკითხა საჯარო ლექციები, მიმეღო მონაწილეობა კონფერენციებსა თუ დისკუსიებში, ჩემს უცხოელ კოლეგებთნ ერთად მემოგზაურა ტაო-კლარჯეთში. ბევრმა მათგანმა სარეკომენდაციო წერილებითაც მიმართა თურქეთის კულტურის სამინისტროს, ამ ძეგლების გადარჩენაზე ეზრუნათ. მრავალი უმაღლესი კლასის ექსპერტი მზადაა გაგვიზიაროს საკუთარი ცოდნა და გამოცდილება ძეგლთა კვლევის საქმეში, თუ ამის საშუალება და სურვილი იქნება.

გული მწყდება, რომ ვერ მოვახერხეთ ანატოლიის ქართული ინსტიტუტის დაარსება თურქეთში. ბრიტანეთის, საფრანგეთის, გერმანიის, შვედეთის, იაპონიის, ამერიკის და ბევრი ქვეყნის მეცნიერები გაცილებით მარტივად თანამშრომლობენ თურქეთთან ინსტიტუციური ქოლგის ქვეშ. საქმე ბევრად გაგვიადვილდებოდა.

თუმცა, ყველაზე წარმატებულად მაინც ვირტუალური კამპანიები მიმაჩნია, რომლის შექმნა მას შემდეგ გადავწყვიტე, რაც ქართულ-თურქული მოლაპარაკებების პირველი რაუნდი სკანდალურად ჩაშლილი და გაყინული იყო, ხოლო ოშკიდან ვედრების კომპოზიციის კიდევ ერთი ფიგურა გაქრა...

2009 წლის ნოემბერში შემდგარი პირველი პეტიცია თურქეთის კულტურის მინისტრის სახელზე გავრცელდა. ვფიქრობ, ვირტუალურ სამყაროში შეგროვილმა მიმართვებმა დააჩქარა ის, რომ ერზერუმის კულტურის განყოფილებამ ოშკის სარეაბილიტაციო პროექტზე ტენდერიც კი გამოაცხადა. ამასობაში მეორე კამპანიაც წამოვიწყეთ facebook-ის გვერდით - Save the Oshki/გადავარჩინოთ ოშკის ტაძარი, და ხელმოწერების შეგროვებით cause: Save the Oshki; სოციალური ქსელის შესაძლებლობები მართლაც ამოუწურავი აღმოჩნდა: რამდენიმე დღეში ათასობით წევრი, ასობით ღია წერილი და გახსნილი დისკუსია, რასაც უმალ მოჰყვა მასმედიის და პრესის დიდი გამოხმაურებაც (ერთ-ერთი პირველი თქვენი გაზეთი იყო, რუსუდან დარჩიაშვილის პუბლიკაციით “სადაც აჩრდილნი მამა-პაპათა შემოგძახიან, თქვენ გელოდებით! 20 აპრილი, 2010), ყოველივე ამან კი ხელი შეუწყო საქართველო-თურქეთს შორის ჩაშლილი მოლაპარაკებების განახლებას და ადრე ტაბუდადებულ თემაზე ღიად საუბარს. ამას თავისი პლუსებიც აქვს, თუმცა ჩვენი მინუსებიც დაგვანახა...

- დღეს ძალიან მნიშვნელოვანი ეტაპია - სანამ საბოლოოდ აზრი ქართულ საზოგადოებაში შეჯერდება. ჩემი აზრით, ეს ხელშეკრულება ერთგვარი ინდიკატორია - როგორ ვითარდება ჩვენი სააზროვნო სისტემა, საით და ვითარდება თუ არა საერთოდ. თითქოს რა უნდა გახდეს სალაპარაკო, როცა რეალურად გვეძლევა შანსი, "დავბრუნდეთ" და აღვადგინოთ ტაო-კლარჯეთის ჩვენეული ძეგლები, როცა მუსლიმი ქართველიც თანაბარუფლებიანი უნდა იყოს... მაგრამ მაინც ხედავენ საფრთხეებს. თქვენ როგორ ხედავთ ამ სურათს. რა არის პრობლემა? რატომ ფერხდებოდა აქამდე და რატომ არის ასეთი ცხარე დისკუსია, გვსურს თუ არა ტაოს ძეგლების შენარჩუნება? მეჩეთი საფრთხედ აღიქმება? მხოლოდ ამიტომ? ჩვენ მილიონებს ვხარჯავთ საქართველოს ამჟამინდელ ტერიტორიაზე ძეგლების გადასარჩენად. მაგრამ, თუკი საზოგადოება შეთანხმებულია, რომ კულტურული მემკვიდრეობა მისი ქვაკუთხედია, რატომ შეიქმნა ამხელა პრობლემა ტაოსთან მიმართებაში? ზედაპირულ პატრიოტიზმთან და ამ ძეგლების რეალური მნიშვნელობის უცოდინრობასთან ხომ არ გვაქვს საქმე? ეს პირადად ჩემი აზრია, არ მინდა, თავს მოგახვიოთ...

- გეთანხმებით, სწორედაც რომ ჩვენი სულიერი და ინტელექტუალური მდგომარეობის ინდიკატორი აღმოჩნდა ოშკი. ადრე მეგონა, რომ ოშკი მხოლოდ შუა საუკუნეების ხატი იყო, თურმე ის ახლაც გამოცდებს გვიწყობს.

ამ უკანასკნელ ხანს მაწუხებს კითხვა: მზად ვართ ერთიანი საქართველოს წინამორბედი ტაძრის - ოშკის აღსადგენად? ძალიან მინდა, რომ ეს შინაგანი ძალა გამოვნახოთ და არ ვაქციოთ ოშკი ქვეყანაში განხეთქილების საბაბად. ამისთვის ის ნამდვილად არ გამოდგება - მის შენებას 1000 წლის უკან ქვეყნის ერთიანობა მოჰყვა.

ბევრი, ვინც თითქოსდა ეწინააღმდეგება ხელშეკრულებას, საქმეში არ არის კარგად ჩახედული. გაუთავებლად ვამბობ და კიდევ გავიმეორებ, რომ UNESCO არაა ის ორგანიზაცია, რომელიც რაიმეს რესტავრაციას აკეთებს. ის უკვე რესტავრირებული ძეგლების მონიტორინგს ახორციელებს და ხელს უწყობს კულტურული მემკვიდრეობის პოპულარიზაციას. ასე მაგალითად, სწორედ UNESCO-ს დახმარებით, ნინო და გიორგი ბაგრატიონებთან ერთად, ჩვენ შევქმენით ტაო-კლარჯეთის ვირტუალური მუზეუმი (www.virtualtao-klarjeti.co.ge);

ოპონენტები ხშირად ამბობენ, რომ საქართველოში ისედაც ბევრი მეჩეთია, ხოლო თურქეთში კი მოქმედი ქართული ეკლესიები არ არსებობს. დიახაც რომ! განა სულ რამდენი მართლმადიდებლური ეკლესია ფუნქციონირებს 70-მილიონიან ქვეყანაში? ალბათ, თითებზე ჩამოსათვლელი და ასე ადვილი გგონიათ თურქეთში ეკლესიის გახსნა? მით უფრო, ქართული ეკლესიის გახსნა ისტორიულ საქართველოში?! არ იფიქროთ, რომ ეს მხოლოდ ოცნებაა, რომლის განხორციელებაც წარმოუდგენელია. 2004 წელს, როცა ჩვენი წიგნი “ტაო-კლარჯეთი" უწმიდესისა და უნეტარესის, ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით გამოვეცით, მან გვითხრა, რომ მალე დადგებოდა ის დღე, როცა ჩვენ ტაო-კლარჯეთში წირვას აღვადგენდით. მაშინ ეს ფანტასტიკა მეგონა, ალბათ ისევე, როგორც სტუდენტობაში ტაო-კლარჯეთში მოგზაურობა. მაგრამ შევთანხმდეთ, რომ ოცნებები, ჩვენდა უნებლიეთ, რეალობად გადაიქცევა ხოლმე. თურქეთში იმდენად მზარდია პრო-ისლამური განწყობები, რომ სეკულარულ სახელმწიფოს რელიგიური თავისუფლებების დემონსტრირება სჭირდება, რისთვისაც მათ წირვა დაუშვეს სუმელას ბერძნულ მონასტერში და ახტამარის სომხურ ეკლესიაში. ამ პოლიტიკაში ჩვენც შეიძლება ჩავეწეროთ და ოშკის ფუნქციით აღდგენის უფლება მოვიპოვოთ. თურქეთისთვის ეს ნაკლებად პრობლემური იქნება, რადგან იქ ადგილობრივი მოსახლეობა ქრისტიანი არაა და ეკლესია დატვირთვით იმუშავებს საქართველოდან და სხვა მართლმადიდებლური ქვეყნებიდან ჩასული პილიგრიმებისთვის. ეს კი მხარეში ტურიზმის განვითარებას შეუწყობს ხელს.

ჩვენ კი ასეთი უნიკალური შანსის წინაშე ვდგავართ და არგუმენტად ის მოგვყავს, რომ ქართველ მუსლიმებს სალოცავები ისედაც აქვთ? ეს არაფერ შუაშია თურქეთთან. სალოცავები მათ იმიტომ აქვთ, რომ მუსლიმები არიან. პრობლემა კი სულ სხვა გაუგებრობამ შექმნა: საპატრიარქოს არ უნდა სთხოვო მეჩეთის რეაბილიტაციის კურთხევა, რადგან საპატრიარქო ვერც იქნება და არც არის მეჩეთების რეაბილიტაციის წინააღმდეგი; მაგრამ არც ის შეიძლება, რომ ქვეყანა ისტორიული გადაწყვეტილების წინაშე იდგეს და ერსა და ბერს საერთო ენა ვერ გამოენახოთ. მგონი, პრობლემა ინფორმაციულმა ვაკუუმმა წარმოშვა; საზოგადოებაც დაბნეულია და რეალურად ვერც კი იგებს, თუ რატომ უნდა იყოს ამ შეთანხმების წინააღმდეგი. არასოდეს არაა გვიან, რომ დიალოგი შედგეს - ეს აუცილებელიცაა!

- თუ გნებავთ, ლონდონში პატრიარქთან შეხვედრაზეც მომიყევით. თქვენი სურვილისამებრ....

- პატრიარქს მივაწოდე ინფორმაცია ოშკის სავალალო მდომარეობის შესახებ, რომლის შენებაც 963 წელს, ხარება დღეს იკურთხა... პატრიარქს ვთხოვე, რომ მისი მეორედ შენებაც ხარება დღეს აკურთხოს...

- თქვენ ბრძანდებით ხელოვნების ისტორიკოსი, რომელიც წლების განმავლობაში მუშაობთ ქართულ ხუროთმოძღვრებაზე, მაინტერესებს, რა ტიპის რესტავრაციას ანიჭებთ უპირატესობას. თბილისში მუდმივი კამათია, თუნდაც ბაგრატის ტაძართან დაკავშირებით. მეცნიერთა ნაწილი უპირატესობას პრევენციულ კონსერვაციას ანიჭებს, რაც ბევრად უფრო მიღებულია მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ორგანიზაციების მიერ და რაც კონვენციებით არის დადგენილი. ბაგრატის ტაძრის სრული რეკონსტრუქცია დაიწყეს და სწორედ ამან გამოიწვია აღელვება. ვეჭვობ, იგივე ხასიათის დისკუსიები დაიწყება სამომავლოდაც არაერთი ძეგლის რესტავრაციის პროცესში. თქვენი აზრი მაინტერესებს. კარგად იცნობთ თუნდაც ოშკის მდგომარეობას. რას უნდა შეეხოს თანამედროვე მშენებლის ხელი და რას არა?

- დიახ, კამათი სოციალურ ქსელშიც დაფიქსირდა და ვფიქრობ, რომ სასარგებლო უნდა იყოს იმ კითხვების მოსმენა, რომელიც პროექტირებისას გასათვალისწინებელი შეიძლება გახდეს.

აქვე შევთანხმდეთ, რომ “მეორედ შენება" მხოლოდ რესტავრაცია-კონსერვაციას გულისხმობს და არამც და არამც მშენებლობის წარმოებას. ტელევიზიით ხშირად გაიგონებთ, რომ “ოშკმა პირვანდელი სახე უნდა დაიბრუნოს". ოშკის პირვანდელი სახით აღდგენა მაინც ვერ მოხერხდება და ამას არც არავინ უნდა შეეცადოს. ჩვენ უნდა შევინარჩუნოთ ის, რაც პირვანდელი სახით დღემდეა მოსული.

მიმაჩნია, რომ მას შემდეგ, რაც ძალოვანი ხარაჩო გუმბათს იტვირთავს, აუცილებლად უნდა ჩატარდეს ვრცელი არქეოლოგიური კვლევა (როგორც თაყაიშვილი და ჯობაძე წერენ, მათ ნახეს რამდენიმე აკლდამა დასავლეთ ნაწილში, სადაც, სავარაუდოდ, ბაგრატიონები და ოშკელი ბერები იკრძალებოდნენ), და არა მხოლოდ ტაძრის გარშემო, არამედ მთელი მონასტრის ტერიტორიაზე; რაც შეეხება ტაძრის რესტავრაციას, უნდა შეიკრას გარღვეული კამარები და კონქები - ყველა მოხაზულობა სახეზეა; თუ დასავლეთის მკლავის განივი კედლები არსებული თაღების ინტერვალებით ვერ ზიდავს კამარას, მაშინ უნდა შევეშვათ. უნდა გამთლიანდეს გაპობილი კედლები, შეივსოს კონუსი და აღდგეს მოჭიქული კრამიტის გადახურვა; უნდა აღდგეს ვედრების რელიეფის ქვეშ გამონგრეული კედლის წყობა, ასევე სამხრეთ-დასავლეთი გალერეის ბურჯი, რომელიც კაპიტელის ქვემოთ, მართალია, მთლიანად მონგრეულია, მაგრამ მისი ერთი მონაკვეთი სატრაპეზოს წინ გდია. რა თქმა უნდა, მასალად კირი და ადგილობრივი ოშკის ქვა უნდა იქნეს გამოყენებული; ის, რაც უკვე უკვალოდ დაკარგულია, ვფიქრობ არ უნდა გამოვიგონოთ (პატრონიკე ინტერიერში და დასავლეთის სტოა); არც რელიეფების ხელახალ გამოქანდაკებას და ორნამენტების ახლიდან კვეთას უნდა შევუდგეთ. გამაგრება და გაწმენდა ესაჭიროება კედლის მხატვრობასაც; რაც შეეხება სატრაპეზოსა და სკრიპტორიუმს, მგონი არქეოლოგიითა და კონსერვაციით უნდა შემოვიფარგლოთ, საკმაოდ შთამბეჭდავი ნანგრევებია.

ეს რაც შეეხება ოშკს, ყოველ ძეგლს კი ინდივიდუალური მიდგომა ესაჭიროება, რადგან სხვადასხვა სახის პრობლემებია. თუმცა, ყველა შემთხვევაში ეს მხოლოდ იმ მონაკვეთების რესტავრაცია უნდა იყოს, სადაც ზუსტი მონაცემები გვაქვს, დანარჩენი კი უნდა გავამაგროთ და შევინარჩუნოთ ისე, როგორც დავით კურაპალატის ხუროებს აუგიათ.

სტატიის მისამართი: http://24saati.ge/index.php/category/news/interview/2011-03-06/14624.html

ო შ კ ი: ნიშანსვეტი საქართველოს კულტურული და პოლიტიკური თვითმყოფადობისა

გაზეთი 24 საათი 26.02.12

• 
  2
• 
• 
  4
• 
  5

დავიწყეთ ეკლესიათა ქრონიკონსა: - რპგ: - მარტსა: - კ [ე] დღესა ხარებასა

ქ(რისტ)ე ძ(ე)ო ღ(მრთი)ს(ა)ო ად(ი)დ(ე)ნ მ(ე)ფ(ე)ნი ჩ(უენ)ნი მო(ნა)ნი შ(ენ)ნი ბ(ა)გრ(ა)ტ და დ(ავი)თ ორს(ა)ვე ცხ(ო)რ(ე)ბ(ა)სა, წ(მიდა)ო ნ(ა)თლისმც(ემე)ლო მეოხ და მფ(ა)რვ(ე)ლ ეყ(ა)ვ

963 წელს, 1049 წლის უწინ, ხარება დღეს, 25 მარტს დაუწყიათ ოშკის ეკლესიის შენება. ეკლესია იოანე ნათლისმცემლის სახელზე კურთხეულა, ქტიტორნი ყოფილან მეფენი ჩვენნი დავითი (მომავალში დავით III კურაპალატი) და მისი ძმა ბაგრატი, მშენებლობის ზედამხედველობა გრიგოლისთვის მიუნდვიათ, ყოველწლიურად 5.000 ფისოსი ღვინო გაუციათ და 250 გრივი ხორბალი გაუხარჯავთ, 50 ლიტრი რკინდა დასჭირვებიათ და ყოველწლიური ხარჯი 20.000 დრამა ყოფილა. მუდმივად 50 გალატოზს, მშენებელსა და მჭედელს უმუშავია, სულ კი 80 კაცი მუშაობდა, ქვას 30 ხარი ეზიდებოდა, 30 იყო გრიგოლწმინდიდან სპონდაკის ქვის მომტანიო... მშენებლობა 10 წელს გრძელდებოდა.

ძნელია დაივიწყო ემოციები, როცა კითხულობ სტროფებს ოშკის შენების შესახებ, კიდევ უფრო რთულია, როცა მიდიხარ და ამ ბუმბერაზ ძეგლს ხედავ, თითქოს სრულიად უმწეო გეჩვენება, მაგრამ ხვდები თუ რა უმწეოა დღევანდელი ტექნოლოგიები ამ ათასწლიან კონსტრუქციასთან შედარებით.

ადგილმდებარეობა და შენობის აღწერილობა

ოშკი, თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ერზერუმის პროვინციაში, სოფელ ჩამლიამაჩის (Çamlıyamaç) ცენტრში მდებარეობს (40.613712°N, 41.542111°E). ლამისაა და ყოველ მეორე წელს ხელახლა გადაგებულ ტრასაზე აღმართული უშველებელი ბანერები წარწერით Oşvank (სომხურად ოშკის მონასტერს ნიშნავს) kilise (თურქულად ეკელსიაა) ოშკის ნამონასტრალის სიახლოვეს გვამცნობენ და ხეობის შიგნით გვიჩვენებენ გზას. ალვის ხეებსა და კლდეებს შუა შემალული ოშკის იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია მოულოდნელად მთელი სხეულით ჩნდება. გზა მას სამხრეთით უდგება.

ოშკის ეკლესია სამკუთხა პლატოზეა დადგმული, რომელიც სპეციალურად არის მოსწორებული. ნაშენია ყვითელი ქვიშაქვით დუღაბზე, ცალკეულ ადგილებში გამოყენებულია ხის არმატურაც. ყველა ფასადი მოპირკეთებულია კარგად ნათალი ქვის კვადრებით, რომლებიც სწორ მწკრივებად ეწყობა. ინტერიერში ყველა მზიდი დეტალი და კონსტრუქციული ნაწილი, სვეტები, თაღები, კარნიზები, სარკმლისა და კარის წირთხლები, გუმბათი, საკურთხეველი ასევე კარგად გათლილი ქვითაა ამოყვანილი, შედარებით მცირე ზომის ქვაა გამოყენებული და უფრო უხეშად დამუშავებული დანარჩენი კედლებისათვის, როგორც დასავლეთის მხლავში, ისე ჩრდილოეთით და სამხრეთით.

იატაკი დიდი ზომის ქვებითაა მოპირკეთებული, რაც ჯერ კიდევ 1917 წლის სურათებზე კარგად ჩანს, ახლა კი მიწითაა დაფარული.

შენობა ჯვარ-გუმბათიანია.Aარქიტექტურული ტერმინოლოგიით ოშკი ტრიკონქის ტიპს განეკუთვნება, სამი მკლავი, აღმოსავლეთისა, სამხრეთისა და ჩრდილოეთისა აფსიდური, ოვალური დაბოლოებისაა და სფეროს მეოთხედი ფორმის კონქებით გვირგვინდება. დასავლეთის მკლავი კი საკმაოდ გრძელია, განსხვავებით საქართველოს სხვა კუთხეებისა, ამ მხარეში განსაკუთრებით გრძელ დასავლეთის მკლავს აკეთებდნენ. ჯვრის გადაკვეთაზე გუმბათია აღმართული. გუმბათი არა კედლებს, არამედ ოთხ მასიურ ბურჯს ეყრდნობა. ბურჯები ერთმანეთსაგან განსხვავებული ფორმებისაა, დასავლეთის წყვილი ჯვრული ფორმისაა, კუთხეში დამატებული პილასტრებით, აღმოსავლეთის წყვილი კი მრავალწახნაგაა. ოთხივე ბურჯი მასიურ ბაზისებს ეყრდნობა. დასავლეთის წვილ ბურჯებს აღმოსავლეთის პირზე კი ღრმა ნიშები აქვს, რაზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ. ბურჯებიდან გუმბათის ყელზე გასასავლელად ტაო-კლარჯეთის სამშენებლო სკოლისათვის დამახასიათებელი მარაოსებრი ტრომპ-აფრები გამოიყენეს, ტრადიციული გათამაშებით: სამი სამღარიანი და ერთი განსხვავებული (სამხრეთ-დასავლეთით) ცხრაღარიანი. მასიურ ტრომპაფრებს ემყარება გუმბათქვეშა სარტყელი, გუმბათის ყელი და შემდეგ სფერო. დაახლოებით 8 მეტრის სიმაღლის გუმბათის ყელი წრიული ფორმისაა და 12 მაღალი სარკმელი აქვს გაჭრილი.

ბურჯების ჩადგმით არქიტექტორმა შიდა სივრცის გაზრდა და გაფართოება შეძლო, რადგან მკლავები დააშორა გუმბათქვეშა კვადრატს და კიდევ დამატებითი სივრცეები წარმოშვა. დასავლეთის მკლავი ერთნავიანია და საფეხურებად დალაგებული ნახევარსვეტებისა და მასზე გადასროლილი თაღების მეშვეობით ხუთ არათანაბარ ნაწილადაა დაყოფილი. დასავლეთი მხარე ცილინდრული კამარით გადაიხურებოდა, რომელიც ხუთ წყვილ პილასტრებზე ამოყვანილ თაღებზე იქნებოდა დამყარებული. დასავლეთის უკანასკნელ, ყველაზე ვიწრო მონაკვეთში პატრონიკე იყო მოთავსებული, რომლის ფრაგმენტები ახლაც შეინიშნება. პატრონიკე მეორე სართულის დონეზე აშენებული ერთგვარი აივანია, რომლის დანიშნულებაზეც სხვადასხვა მოსაზრებები არსებობს და როგორც ჩანს სხვადასხვა ტაძარში სხვადასხვაგვარი იყო მისი კუთვნილება.

ყოველი მკლავის ორსავ მხარეს დამატებითი, გვერდის ოთახებია მოწყობილი, ყველა ორსართულიანია. ჯამში 12 ოთახია. აღმოსავლეთი აფსიდის გვერდებში ეს სამკვეთლო (ჩრდილო აღმოსავლეთით) და სადიაკვენეა (სამხრეთ-აღმოსავლეთით), სხვა ოთახების ფუნქცია კი უცნობია. ისინი ერთმანეთს აწ უკვე გამქრალი ხის კიბით უკავშირდებოდნენ.

ბურჯების ჩადგმით არქიტექტორმა შიდა სივრცის გაზრდა და გაფართოება შეძლო, რადგან მკლავები დააშორა გუმბათქვეშა კვადრატს. გუმბათის ბურჯებზე აღმართვის ტრადიცია საქართველოში ჯერ კიდევ მეშვიდე საუკუნის წრომის ტაძრიდან მოდის, რომელიც ე.წ. ჩახაზული ჯვრის ტიპისაა. ოშკის მაშენებელმა ორი არქიტექტურული ტიპი გააერთიანა და არქიტექტურაში ახალი ტრადიციის დამკვიდრებას დაუდო საფუძველი. ეს გახლავთ ტრიკონქისა და “ჩახაზული ჯვრის” ტიპების სინთეზით მიღებული სტრუქტურა, რომელიც გაცილებით დიდი და კომფორტული სივრცის შექმნის შესაძლებლობებეს იძლევა, ვიდრე ცალკე რომელიმე არქიტექტურული ტიპი. “ჩახაზული ჯვრის” არქიტექტურა კი გულისხმობს გუმბათის ბურჯებზე დაფუძნებას, მაგრამ მისი სივრცე სწორხაზოვანი კედლებით მოისაზღვრება და სივრცის ლიმიტირებას იწვევს. ტრიკონქის, ანუ სამაფსიდიანი ტაძრების არქიტექტურა კი სივრცის გახსნას და ორგანიზებას ნახევარწრიული კედლებით დაბოლოებული მკლავებით იძლევა, მაგრამ როდესაც გუმბათი კედლის შვერილებს ეყრდნობა, რაც არ უნდა გაზარდო სიღრმეში მკლავები, ერთიანი სივრცის მიღება დიდი მასშტაბის არქიტექტურაში შეუძლებელია. ამ ორი არქიტექტურული სტრუქტურის შერწყმით კი ოშკის ავტორმა უაღრესად ვრცელი და მასშტაბური სივრცე შექმნა, სანიმუშო როგორც საკათედრო არქიტექტურისთვის, ასე სამონასტრო ეკლესიისთვის. ამაზე ქვემოთ, მანამ კი გეტყვით, რომ ოშკის გეგმით და მის მოდელზე აშენდა მომდევნო კათედრალები - ქუთაისის “ბაგრატი” და ალავერდი. ოშკის გეგმარების თანამედროვე ინტერპრეტაციაა სამების საკათედრო ტაძარი თბილისში, სადაც ისევ მეორდება ტრიკონქი გრძელი დასავლეთის მკლავითა და ბურჯებზე აღმართული გუმბათით.

მაგრამ მხოლოდ საქართველო როდი იყო ოშკის არქიტექტურული ტიპის გამოცდისა და გავრცობის არეალი.

შორეული საბერძნეთი, ათონის მთა, ივერთა მონასტრი, ერთი შეხედვით ბერძნული არქიტექტურა:

ლეგენდის თანახმად, ივერთა მონასტერი იმ ადგილას მდებარეობსმ სადაც, მარიამ ღმრისმშობელმა ათონის მთაზე ფეხი დადგა. ათონის ივერთა მონასტრის დამაარსებლები დავით კურაპალატის საყვარელი ტაოელი დიდებული, კონსტანტინოპოლის სამეფო კარზე დიდად პატივცემული, ბასილი II კეისრის თანამებრძოლი ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ თორნიკე პატრიკი და იოანე იყო თავის ვაჟთან ეფთვიმესთან ერთად. არქიტექტურის თვალსაზრისით ივერთა მონასტრის კათოლიკონი საერთო ათონური წრის ძეგლთა რიცხვში დგას, მაგრამ დიდი ლავრისაგან განსხვავებით, გუმბათის დამჭერად თხელი და მოხდენილი სვეტები წარმოადგენს, რამაც საოცარი უპირატესობა მიანიჭა ივირონს შიდა სივრცის გაფართოების თვალსაზრისით. მისი დღევანდელი სახე უმეტესად X-XI სს-ის არის. ივირონის ნაგებობამ რამდენიმე გადაკეთება განიცადა. გუმბათის ქვეშ, ცენტრში, იატაკში ჩასმული სპილენძის წარწერა გვამცნობს, რომ მონასტრის ეპისკოპოსმა, გიორგი ივერიელმა 1052 და 1056 წწ-ში "სვეტები ისე გაამაგრა, რომ ისინი საუკუნეების მანძილზე აღარ დაინგრევა". რაც შეეხება ამ გუმბათის დამჭერ სვეტებს, ტ. შტეფანი წერს, რომ ტიკონქში გუმბათის დამჭერი სვეტების გჩენის მხრივ "პიონერობა ვატოპედს ეკუთვნის, რადგან ამ დროისათვის ქართული არქიტექტურა არ იცნობდა გუმბათის მზიდავ, თავისუფლად მდგომი სვეტების სისტემას". ეს პირწმინდა ტყუილი წიგნის ავტორს საშუალებას აძლევს უგულვებელყოს ქართული ტრიკონქების არსებობა და რაიმენაირად დააკნინოს ქართველთა როლი ათონზე ტრიკონქის დამკვიდრების საქმეში. ამ დროისათვის, კი, როცა, ათონზე ვატოპედისა და ივერთა მონასტერები ფუძნდებოდა, ტაოს სამეფოში უკვე დიდი ხნის განსაზღვრული იყო ბურჯებზე დაფუძნებული გუმბათიანი ტრიკონქის ფორმები. და შემთხვევითი როდია, როცა ივირონისა და ოშკის ორივე ბურჯებიანი ტრიკონქის ტიპის ქტიტორები ტაოს მმართველი დავით კურაპალატი და ქართველთა და ბიზანტიის სამეფო კარზე პატივდებული თორნიკე პატრიკი გვევლინება. "ოშკის სამოთხის" ხელნაწერის მინაწერებით ცნობილია, რომ დავით კურაპალატისა და თორნიკეს ერთობლივი შეთანხმების საფუძველზე გადაწყდა დამოუკიდებელი ქართველთა მონასტრის აშენება ათონზე იმ განძითა და ალაფით, რომელიც ათონიდან წასულმა თორნიკემ ბარდა სკლიაროსის დამარცხების შემდეგ (979წ-ის 24 მარტი) მოიპოვა. ფაქტია, რომ ოშკი, რომლის აგების დრო წარწერების თანახმად 963-973 წწ-შუა მოხდა, ათონზე ივერთა მონასტრიდ დაარსებამდე უკვე აგებული ჰქონდათ ივირონის ქტიტორებს. ამავე, დროს დადასტურებულია, რომ ათონის პირველი ეკლესია, დიდი ლავრა თავდაპირველად არც ტრიკონქული ნაგებობა იყო და მისი გუმბათი არც სვეტებს არის დაყრდნობილი. ამ მხრივ შეიძლება ვივარაუდოდ, რომ ქართველების დამსახურება შესაძლებელია სწორედ დამოუკიდებლად მდგომი გუმბათის მზიდი ბურჯების დაგეგმვაში, რომელიც შესაძლოა სწორედ ტაოდან, ოშკის გამოცდილებით განხორციელდა ათონზე და მერე გავრცელდა საბერძნეთსა და მთელს ბალკანეთზე.

ოშკის ტაძარი საკმაოდ რთული სისტემის ნაგებობაა, დასავლეთით მას კიდევ ორი მოგრძო სივრცე ედგმის. ჩრდილოეთისა ბნელი ოთახია და როგორც ვ. ჯობაძე ვარაუდობდა, ეს სათავსო ევქარისტიული ღვინის შესანახად გამოიყენებოდა. ჩრდილოეთის გრძელი ოთახის თავზეც, მეორე სართულის დონეზე მსგავსი ოთახია, მხოლოდ 4 სარკმლით უხვად განათებული. ამ სივრცის სამხრეთ-აღმოსავლეთი კუთხიდან კი კედლის სისქეში გამოყვანილ კიბე კი გუბათის ყელში ადის. სამხრეთ-დასავლეთით კი ნახევრად გახსნილი ერთსართულიანი გალერეა ედგმის, რომელიც დასავლეთი მკლავის სიგრძეს უკვე ყრუ კედლით სცილდება და კიდევ ერთი ნარტექსის სახით ევლება მის დასავლეთ ფასადს. დასავლეთით ნარტექსიE სამწუხაროდ მონგრეულია და მხოლოდ კონტურის წარმოსახვაა შესაძლებელი. დასავლეთ ნარტექსშივე იყო მოთავსებული ჩასასვლელი ეკლესიის კრიპტაში, რომელიც არცერთ პუბლიკაციაში აღწერილი არ არის, მაგრამ ბატონი ვახტანგ ჯობაძის პირადი მონათხრობიდან ვიცი, რომ ის განზრახ არ ჩავიდა ქვედა დონეზე, რამეთუ მის შემდეგ ბაგრატოვანთა საძვალე ოქროსმაძიებლებს არ წაებილწათ.

ოშკის ავტორმა რთული და დატვირთული შიდა სივრცე შექმნა. გუმბათისთვის ბურჯების აღმართვითა და ერთგვარი კუთხის სივრცეების შექმნით დიდად განსაზღვრა შიდა სივრცის სტრუქტურა, მისი სირთულე და მხატვრულ ეფექტი. სივრცეში შეიქმნა მთავარი, კარგად ხილული და მის მიღმა არსებული მეორეხარისხოვანი სივრცეები, მასთან ერთად საფეხურებად დაწობილი სხვადასხვა ჭრილის სვეტები თუ ნახევარსვეტები, ოდნავ შეისრული დიდი და ნახევარწრიული მცირე თაღეების ფორმები, არათანაბარი განათების სისტემა, ქვის დამუშავებისა და სამშენებლო ხარისხის მონაცვლეობა და მკვეთრად გამოხატული ასიმეტრიულობა მნახველზე თავბრუდამხვევი ეფექტით მოქმედებს. ტაძარში სივრცე მშფოთვარეა და იქ შესული მოძრაობს, ცვლის თვალთახედვის წერტილს, ეძებს ახალს, თითქოს დამალულსა და დაჩრდილულს, ამ შთაბეჭდილებას კიდევ მეტად აძლიერებს ის მრავალი კარ-სარკმლის ღიობი, რომელთა ნაწილი გარეთ იჭრება, ნაწილი კი დახურულ სივრცეებში.

გარე მასებში ასევე ნათლად ისახება ჯვრის ფორმა, რომელიც მკლავების სხვადასხვა დონეზე გადახურვით იკვეთება და გვირგვინს გუმბათი წარმოადგენს. სამივე აფსიდს გარედან “ბაზილიკური” ფასადი აქვს, მაღალი ფრონტონით დაგვირგვინებული ცენტრი აფსიდებს შეესაბამება, დაფერდებული ნაწილები კი გვერდის ორსართულიან ოთახებს. სამივე ფასადზე უწყვეტი თაღედი ჩნდება, რაც ავსებს ფასადის ზედაპირს და სამკუთხა ნიშებსაც მიუყვება. თაღნარი პირამიდისებურადაა დალაგებული, ცენტრში უმაღლესი თაღით. ქართული არქიტექტურისათვის ასე ჩვეული, ასე დამახასიათებელი უწყვეტი თაღედი ეს საფასადო სისტემა სწორედ ოშკიდან იმკვიდრებს ადგილს.

უწყვეტი თაღედი ამკობს ოშკის გუმბათსაც, შეწყვილებულ გრეხილ ნახევარპილასტრებზე 24 თაღია გადაყვანილი. კაპიტელებზე ერმანეთს ენაცვლება მცენარეული ორნამენტები, ჯვრებისა და ცხოველთა გამოსახულებანი ქრისტიანული იკონოგრაფიიდან.

მხოლოდ დასავლეთის მკლავი არაა უწყვეტი თაღნარით შემკული, მის მთავარ მამკობ ელემენტს დასავლეთის გალერეა წარმოადგენს. ფრიად გამორჩეული და ორიგინალურია ამ გალერიეს გადახურვა, რომელსაც ზიგზაგის ფორმა აქვს და ოთხ თაღოვან ღიობს მიუყვება. შემდეგ ხაზი სწორდება და დასავლეთით უხვევს, ისევ ახალ ფრონტონს აკეთებს... დანარჩენი ნაწილი დანგრეულია, მაგრამ კონტურებზე დაკვირვება მაფიქრებინებს, რომ დასავლეთით გალერეა ისევ ზიგზაგისებურად დაწყობილი ფრონტონებით იყო გადახურული, ფასადზე შერჩენილი თაღების ნაკვალევის შესაბამისად. ეს უცნაური გალერეა, რომლის ანალოგი არ არსებობს თავისი კონტურით გულისცემის გრაფიკული გამოსახულების ასოციაციებს იწვევს, შესამისია მისი მხატვრული ეფექტიც.

გალერიეს შიგნიდან სივრცე ოთხ პატარა კვადრატულ არედ არის დანაწევრებული, რომელსაც ინდივიდუალურად გამოყვანილი კამარები აგვირგვინებს. ძნელია დასავლური მეცნიერებისათვის იმის წარმოდგენა და აღიარება რომ გოთური ნერვიურებიანი კამარების პრინციპი კავკასიაში თავისთავად იყო შემუშავებული. ოშკის სამხრეთ-დასავლეთ გალერიეს გადახურვა სწორედ ე.წ. ნერვიურებიანი სისტემის წინამორბედია. მისი შემდგომი განვითარება ჩვენში მხოლოდ დეკორატიული ეფექტის კვალობაზე დარჩა და კონსტრუქციულობა, ძარღვიანობა დაკარგა, რაც ასე თვალნათლივად იყო ოშკში მიღწეული.

ოშკის ქანდაკებები

ალბათ რთული იქნება მეორე ეკლესიის დასახელება, რომელიც ასე უხვად იყოს შემკული რელიეფებითა თუ ქვაზე კვეთილი ორნამენტებით. ეს არ არის რაიმე ტიპის ან რაიმე ერთი სისტემის შემკულობა, ნაქანდაკევი გვხვდება ინტერიერშიც და ექსტერიერშიც, თვალისთვის ახლო და შორეულ დისტანციებზე, მაგრამ ყველა შემთვევაში იქნება ეს მცენარეული ორნამენტი თუ კომპოზიციები ქტისტიანული იკონოგრაფიიდან, წმინდანთა სახეები თუ დონორთა გამოსახულებანი, ყველგან განადიდებენ ეკლესიას (არა შენობას) და მის მონა-მორჩილ პატრონებს.

ქვაზე კვეთის მთელი გალერეაა თავმოყრილი სამხრეთ-დასავლეთ ნარტექსში. მისი სამხრეთი კედელი ოთხი თაღოვანი ღიობითაა გახსნილი და ყოველი სვეტი განსხვავებული ჭრილისა და განსხვავებული ფორმის ორნამენტირებულ სვეტებზეა დამყარებული. წინა სვეტების გასწვრივ კიდევ დამატებითი მწკრივია ასევე სხვადასხვაგვარად შემკული სვეტებისა. მათგან გამორჩეული რვაწახნაგა სვეტი ეკლესიის დასავლეთი მკლავის გასწვრივ ნატრექსის ჩაბნელებულ კიდეში მდებარეობს. სვეტის რვავე წახნაგი ძარღვიანი მცენარეული ორნამენტითაა დაფარული, რომლის ხლართებშიც სხვადასხვა ფიგურები ან ფიგურული კომპოზიციები ჯდება. რვაწახნაგა სვეტზე იყო მოთავსებული შუა საუკუნეების ქანდაკების ერთ-ერთი გამორჩეული ნიმუში - ვედრების კომპოზიცია, ცენტრში ქრისტე და მის გვერდით მდგომი ღვთისმშობელითა და იოანე ნათლისმცემლის ფიგურებით. ვედრების კომპოზიციას უკავშირდება გრიგოლ ოშკელის გამოსახულება, ძვირფას ხალათში გამოწყობილი ოშკის მშენებლობის ზედამხედველი. ვედრების ორსავ მხარეს გამოკვეთილია საკმაოდ მოცულობითი ფორმების ორი პორტრეტი, სირიელი წმინდანები კოზმა და დამიანე. კოზმას თავი დღეს საქარველოს ხელოვნების მუზეუმშია დაცული. ვედრების ამ კომპოზიციის გვერდით იყო გამოკვეთილი წმ. ნინო, ორანტის პოზაში ხელაბყრობილი, ქართველთა განმანათლებელი ქალწულის ჩვენთვის ცნობილი უადრესი გამისახულება. რვაწახნაგა სვეტზე კიდევ მრავალი პატარა ფიგურა, უფრო სწორად “ბიუსტია” გამოკვეთილი, ზოგი ჯვარს ეფარება, ზოგი კი ორნამენტებიდან გამოყოფს თავს. არსებობს მოსაზრება, რომ ჯვრის უკან მდგომი ფიგურა კონსტანტინე დიდი უნდა იყოს, მაგრამ კონსტანტინეს გამოსახვის მკაცრად დაკანონებული იკონოგრაფიული ფორმულის არსებობის ფონზე, ვფიქრობ, რომ ეს კონსტანტინე კი არა, არამედ ყველა სხვა ფიგურასთან ერთად გრიგოლ ოშკელის მშენებელთა გუნდი უნდა იყოს, რომელთაც სწორედ მუხლმოყრილი გრიგოლი მიუძღვის ვედრების პოზაში. რვაწახნაგა სვეტის კაპიტელი უხვად არის შემკული ანგელოზთა, ქერუბიმთა და ტეტრამორფების გამოსახულებებით. ამ სვეტის სიმბოლური მნიშვნელობა მას ზემოთ მოთავსებული ფიგურით მჟღავნდება. ვედრების პირის ზემოთ სიმეონ მესვეტეა ორანტის პოზაში. სიცოცხლეშივე კულტად ქცეული სირიელი ბერი, რომელიც ანტიოქიაში, შავ მთაზე სვეტზე დაყუდებული ცხოვრობს. და საკუთარი ხილვების მიხედვით და მასთან უამრავი პილგრიმის დახმარებით სვეტის გარშემო აშენებს მონასტერს. საინტერესოა და სიმეონ მესვეტის მონასტრის შიდა ეზო, რომლის ცენტრიც იყო სვეტი სწორედაც რომ ოქტოგონური ფორმისაა. ამდენად, შემიძლია ვივარაუდო, რომ ოქტოგონური სვეტი ოშკში თავისი სირიელ მკურნალთა გამოსახულებებითა და მავედრებელი მშენებლებითა თუ სხვა მცირე ფიგურებით არის სიმბოლური განსახიერება სიმეონ მესვეტის მონასტრისა.

ანტიოქიის ეკლესია და სირიული ასკეტური მონასტიციზმი მეექვსე საუკუნიდან მოყოლებული (როცა 13 ასირიელი მამა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში განმარტოვდა და იმავდროულად განივრცო), დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. როგორც ცნობილია ქართველები ფლობდნენ კიდეც ეკლესიას სიმეონ მესვეტის მონასტრში, რომელიც მესვეტემ დედის, მართას სახელზე ააგებინა და რომელსაც ალბათ შემთხვევითი დამთხვევა არაა და ტრიკონქის ფორმა აქვს.

სიმეონ მესვეტის მეორე გამოსახულება დასავლეთის ფასადზეა შეწყვილებული სარკმლის თავზე. ეს კომპოზიცია ანალოგიურია ხახულის სამხრეთ ფასადის კომპოზიციისა, იმ განსხვავებით, რომ იქ არწივია გამოსახული.

ტაო-კლარჯეთის სკოლაში, ოშკსა და ხახულში მოხდა აღდგენა მონუმენტური ქანდაკებისა, რომლის ტრადიციაც მცხეთის ჯვრის რელიეფებიდან მომდინარეობდა. ბიზანტიური მცირე პლასტიკა სპილოს ძვლის რელიეფების სახით ერთგვარ ნიმუშსაც წარმოადგენდა ქართველი ოსტატებისათვის. მაგრამ მონუმენტური საფასადო ქანდაკება უცხო იყო თავად რომაულ ტრადიციებზე აღმოცენებული ბიზანტიისთვისაც კი. ოშკში კი X საუკუნის შუა წლებში ადამიანის სიმაღლის ქანდაკება ჩნდება, მართალია, ეს რელიეფია, მაგრამ ჰორელიეფურია და მონუმენტური, თითქოს დაშორდა კიდეც კედლის ზედაპირს.. ის წინ უსწრებს, სულ ცოტა, ერთი საუკუნით მაინც ევროპულ რომანულ ქანდაკებას. მოცულობითი მონუმენტალიზმის გამეორება ხდება ბაგრატის ფასადზე ორ ჰორელიეფურ პორტრეტში და სვეტიცხოვლის ქრისტე პანტოკრატორის რელიეფზე. ოშკის ვედრების კომპოზიცია არა მხოლოდ თამამი ფორმებით აღმოჩნდა პროგრესული, არამედ იდეური სითამამითაც, ვედრების კომპოზიციაში ჩართული ქართველთა სამეფოს მესაჭენი, მეფე დავით კურაპალატი და მისი ძმა ბაგრატი, ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და იოანე ნათლისმცემლის ფიგურათა თანაბარნი არიან როგორც ზომით, ასევე მდებარეობით. Eეს უშველებელი რელიეფური კომპოზიცია სამხრეთი ფასადის უკიდურეს აღმოსავლეთ კედელზე მდებარეობს და 5 ფიგურისაგან შედგებოდა, ცენტრში ქრისტე მაკურთხებელი მარჯვენით, მის ორსავ მხარეს ღვთისმშობელი და იოანე ნათლისმეცემელი ვედრების პოზაში და კიდით დონორები ძვირფასი სამეფო კაბით მოსილნი ეკლესიის მოდელებით ხელში. ვახტანგ ჯობაძის დაკვირვებით ქანდაკება შეღებილი უნდა ყოფილიყო, რამეთუ მან ჯერ კიდევ ნახა ლურჯი, წითელი და ოქროსფერი საღებავის ნარჩენები.

დონორთა წელზევითა ქანდაკებები და სავედრებელი წარერებითურთ ჩართულია სამხრეთ-დასავეთ ბურჯის ნიშის მორთულობაში. დამკვიდრებული მოსაზრების თანახმად ეს ნიშა მეფის დასაბრძანებელი უნდა ყოფილიყო, როცა მეორე, ჩრდილოეთისა – ეპისკოპოსის. ამგვარი ნიშები მხოლოდ ტაო-კლარჯეთის ეკლესიებისთვისაა დამახასიათებელი.

ღვთისმშბლისა და იოანე ნათლისმცემლის ფიგურები და მათთან ერთად ბაგრატიონი ძმების ფიგურები გამოისახება 2 სტელაზე, რომელიც 2004 წლამდე მეჩეთის კედლის წყობაში იყო მოყოლილი. სწორედ ამ ქვებზე ამოიკითხა ჯობაძემ ეკლესიის შენების თარიღი. ვალერი სილოგავას მცდელობით, ეს ორი სტელა გამოღებული იქნა მეჩეთის კედლიდან და აქ ჩვენთვის ყველასათვის საოცარი ქანდაკებები აღმოჩნდა, ფაქტიურად დაუზიანებელი, ჯერ კიდევ საღებავშერჩენილი. ეს სტელები სანამ ერზერუმის მუზეუმში მოხვდებოდა რამდენიმე წელი ჟანდარმერიის ეზოში იყო დაცული, ან უფრო დაპატრიმრებული. მზემ და წვიმამ ავთენტური შეფერილობა საბოლოოდ გააქრო.

ტაო-კლარჯეთის ქანდაკებებში იქნება ეს დონორების არაერთი გამოსახულება, წმინდანთა პორტრეტები თუ სცენები ქრისტიანული იკონოგრაფიიდან, ხდება გაცხადება ტაოს ქართველთა სამეფოს პოლიტიკური თუ რელიგიური ამბიციებისა და მისწრაფებებისა. ამის საუკეთესო მაგალითია ღვთისმშობლის და დავით მეფის სტელა. ზემოთ ნიკოპეის ტიპის ღვთისმშობელია, ფრონტალურ პოზებში გამოსახული ღვთისმშობელი და ყრმა. ტრადიციული ნიკოპეისგან განსხვავებით ყრმას ფარის აღმნიშვნელი დისკო არ გააჩნია, მაგრამ დისკოს კონტურის დანახვა შეიძლება თავად ყრმის სხეულის მომრგვალებულ ფორმებში, რომელიც ქვედა რეგისტრით გადაკვეთილია, მაგრამ იკვრება დავით მეფის სახის ოვალაით. თითქოს ხდება ამ ორი სხვაასხვა ფიგურეს გაერთიანება ერთი ხაზობრივი ნახატის ქვეშ. ეს კომპოზიციური ეფექტი ერთგვარი გზავნილია მეფის, რომელიც თავად დგას ფარად და მცველად ეკლესიისა.

რა უძღოდა ოშკს წინ, საიდან მოვდივართ რა გარემო შეიქმნა ოშკის ასაშენებლად და სად განევრცო ეს იდეები?

თავს არაბობადატეხილი საქართველოსათვის სამხრეთი პროვინციები თავშესაფარი აღმოჩნდა, ზუსტად უცნობია, ილაშქრა თუ არა მურვან-ყრუმ ამ მხარეში (730-731 წწ.), მაგრამ, სუმბატ დავითის ძის თანახმად, მურვან-ყრუსაგან შემუსვრილი ქვეყანა ქოლერის ეპიდემიისაგან მოოხრებული და დაცლილი იყო. სწორედ ამ გაუდაბურებულ მხარეში მოხდა ფერფლისგან აღდგომა, რაც დიდი მეუდაბნოე მამის, გრიგოლ ხანცთელისა და აშოტ კურაპალატის მოღვაწეობას უკავშირდება. აშოტ კურაპალატი საფუძველს უდებს საქართველოს ახალ სამეფო დინასტიას, ბიბლიური დავითის შთამომავალი ბაგრატიონები საქართველოს ათი საუკუნის განმავლობაში უწყვეტად მართავდნენ. რა უძღოდა წინ ბაგრატიონთა მოღვაწეობას ტაო-კლარჯეთში? ქართლის ცხოვრება უძველეს ქართულ ქალაქთა სიის ჩამოთვლისას ასახელებს მითური ქართლოსის შვილთა და იმის შვილთა დაარსებულ უპირველეს ქალაქებს შორის თუხარისს კლარჯეთში და წუნდასა და არტაანს - ჯავახეთში, ამათგან თუხარისის ადგილმდებარეობა უცნობია, თუმცა ცნობილია, რომ სწორედ თუხარისში დაარსდა კლარჯეთის პირველი ეკლესია მეოთხე საუკუნეში. არტაანი კი დღევანდელი ქალაქი ადაჰანია, რომელსაც, ლეონტი მროველის თანახმად, "ერქუა ქაჯთა ქალაქი, ხოლო აწ ჰქვიან ჰური" და სადაც რომაელთა წინააღმდეგ გადაიხადა ომი თავად ფარნავაზ მეფემ დასავლეთ საქართველოსთან გაერთიანებული ლაშქრით.

ხოლო პირველი ქართული ეკლესია იდგა ისტორიულ არტაანში. ლეონტი მროველი მოგვითხრობს, რომ მირიან მეფის თხოვნით კონსტანტინესაგან წარმოგზავნილმა ბერძენმა მშენებლებმა "ვითარ მიიწივნეს ადგილსა, რომელსა ჰქვიან ერუშეთი, და დაუტევნა ხურონი საქმედ ეკლესიისა: დაუტევნა განძი და სამსჭუალნი უფლისანი და წარმოვიდა". არდაჰანის ვილაიეთის პროვინციულ სოფელ ერუშეთში ჩვენ მივაკვლიეთ ნანგრევებს ეკლესიისა, რომელიც, შესაძლოა, პირველ ქართულ ეკლესიას ეკუთვნოდეს.

პირველი საეპისკოპოსო კათედრა დაარსდა აქ, ახიზასა და მერეში, კლარჯეთის მხარეში, როცა ბერძენთაგან მიტაცებული კლარჯეთი ვახტანგ გორგასალმა V საუკუნეში უკან დაიბრუნა. პირველი ქართული მონასტერი, ასევე აქ, კლარჯეთში, ოპიზაში დაარსდა V საუკუნეში და მისი დაარსებაც ვახტანგ გორგასლის მოღვაწეობას უკავშირდება. ისევე, როგორც ქრისტეანობამდელი მემკვიდრეობა, ეს საეკლესიო ცენტრებიც არქეოლოგიურ კვლევებსა და აღმოჩენებს ელოდება.

ნივთიერი მემკვიდრეობა აშოტ კურაპალატის დროიდან უკვე თვალხილულია, არტანუჯის ციხეზე, რომლის აგებაც ისევ გორგასლის სახელთანაა დაკავშირებული, სატახტო რეზიდენცია ეწყობა, სასახლითა და კარის ეკლესიით. გრიგოლ ხანცთელი კი არნახული მასშტაბის სამონასტრო კოლონიზაციას იწყებს. VIII-IX საუკუნეთა მიჯნაზე კლარჯეთში დაარსდა და განახლდა მთელი რიგი სავანეები, რომლებიც იქცნენ ქართული განათლების კერებად, კულტურის უმნიშვნელოვანეს ცენტრებად შუა საუკუნეებში. გიორგი მერჩულის თხზულების "შრომაბ და მოღვაწეობაბ ღირსად ცხორებისაბ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაბ, ხანცთისა და შატბერდისა აღმაშენებელისაბ, და მის თანა დსენებაბ მრავალთა მამათა ნეტართაბ"-ის მიხედვით, ეს სავანეები რიცხვით თორმეტი ყოფილა. ამიტომ არის, რომ ძველ ქართულ წყაროებში ისინი კლარჯეთის "ათორმეტ სავანედ" და, თავიანთი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, "საქართველოს სინად" არის ცნობილი. ესენია: ხანცთა, შატბერდი, ბერთა, ბარეთელთა, ჯმერკი, დაბა, მერე, პარეხნი, დოლისყანა, მიძნაძორი. გრიგოლ ხანცთელი აარსებს მონასტერს ტაოში, იმხანად "დაქვრივებულ" იშხანში. მონასტრებისათვის კლდოვან და მიუვალ ადგილებს ირჩევენ, რაც ანტიოქიური ეკლესიის ასკეტური მონასტიციზმის გამოძახილი უნდა იყოს, რადგან, როგროც ზემოთ აღვნიშნეთ ქართული ეკლესია დიდად იყო შთაგონებული სიმეონ მესვეტისა და სხვა ასირიელ მამათა ცხოვრება-მოღვაწეობით.

X საუკუნის შუა ხანებიდან მოყოლებული ქართველთა სამეფო ბიზანტიასთან ალიანსში საზღვრებს იმტკიცებს, რაც დავით III კურაპალატის (963-969 წწ.) სახელთანაა დაკავშირებული. დავით კურაპალატმა დააარსა ახალი სამონასტრო კერები, რომელნიც მყარ ნიშნულებად აღმართა ქვეყნის უკიდურეს საზღვრებზე. ხახული, ოშკი, პარხალი, ოთხთა ეკლესია - ქართველთა სამეფოს პოლიტიკის გამომხატველია. ამბიციური მეფისათვის, რომელსაც ზურგს ძლიერი საინჟინრო ნაგებობანი - ხიდები და ციხესიმაგრეები - უმაგრებდა, საკუთარ პოლიტიკას პომპეზური საეკლესიო ნაგებობების აღმართვით აცხადებდა. ასე მაგალითად, ოლთისის ციხეზე, რომელსაც ის საკუთარ რეზიდენციად იყენებდა, მცირე გუმბათიანი ეკლესია არც მეტი და არც ნაკლები, ზედ ყველაზე მაღალ კოშკზე წამოჭიმა. დავით კურაპალატის დროს და მისი უშუალო დახმარებით დაარსდა ათონის ივერთა მონასტერი; დავით კურაპალატმა საკუთარ მემკვიდრედ ბაგრატ III დაასახელა და ხელი შეუწყო, რათა სხვადასხვა სამეფოდ დაშლილი ქართული პროვინციები ერთი მმართველის ძალაუფლების ხელში მოქცეულიყო. ასე გახდა ბაგრატ III-ის ერთიანი საქართველოს პირველი მეფე 975-1014 წლებში. დავით III გეგმა ხომ დავით IV აღმაშენებელმა 1121 წელს თბილისის შემოერთებით დაასრულა.

არქიტექტურა უტყუარი სარკეა ქვეყნის ფიზიკური და სულიერი მდგომარეობისა.

მიუხედავად იმისა, რომ მშენებლობის პერიოდი ძალიან მოკლეა, მშენებლობა უაღრესად ინტენსიურია. ჩვენთვის ცნობილია ასამდე ობიექტი და ასორმოცდაათზე მეტი ცალკეული ნაგებობა, როგორც საერო, ისე საეკლესიო სახისა. ტაო-კლარჯეთის არქიტექტურული სკოლის წიაღში განვითარდა და ჩამოყალიბდა მრავალი არქიტექტურული ტიპი, როგორიცაა ტრიკონქი, წრეში ჩაწერილი ტეტრაკონქი, მრავალაფსიდიანი ტაძრები, ე. წ. ჩახაზული ჯვრის, ე. წ. სამთავრო-სამთავისის ტიპი, რომელიც რეალურად ხანცთაში შეიქმნა; X საუკუნის ბოლოს აქ მოხდა ბაზილიკის თემის ხელახალი გაცოცხლება; შეიქმნა სხვადასხვა დეკორატიულ-კონსტრუქციული სისტემა, მაგალითად, უწყვეტი თაღნარით ფასადების შემკობა – რაც განუყრელი გახდა მთლიანად ქართული საეკლესიო არქიტექტურისა; შემუშავდა გუმბათის დამჭერი ტრომპ-აფრების სისტემა; გუმბათისა და მკლავების გადახურვის ქოლგისებრი სისტემა, რომელიც საფუძველს ხანცთასა და ოპიზაში იღებს და სომხურ და სელჩუკურ არქიტექტურაში ფართოდ გავრცელებული მოტივი ხდება.

აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ დამკივდრებული აზრი, თითქოს მხოლოდ ისლამურმა ხელოვნებამ მოახდინა გავლენა მოგვიანო პერიოდის ქართულ ხელოვნებზე ცალსახაა და ფუჭი. თურქ-სელჩუკთა მიერ ანატოლიაში ახლად დაარსებული რუმის იმპერია, რომელიც ტაო-კლარჯეთის მოსაზღვრე აღმოჩნდა, დიდწილად საზრდოობდა არა მხოლოდ მათ მეზობლად შემუშავებული და აპრობირებული არქიტექტურული ფორმებითა და ორნამენტაციით, არამედ ხშირად ქართველ და სომეხ ოსტატებს ქირაობდა. მაგალითად, ერზერუმის არქიტექტურა დიდ მსგავსებას ამჟღავნებს სწორედ ტაოს არქიტექტურასთან, რაც ძირითადად პროპორციების იდენტურობისა და მსგავსი დეკორატიული მოტივების გამოყენების ხარჯზე ხდება. მაგალითად ოშკის გუმბათის პროპორციისა ერზერუმის ერთ-ერთი თურბე, ერზერუმის ციხის მესჯითს კი ტაო-კლარჯული ეკლესიების მსგავსად მოწყობილი სივრცე აქვს, რომ არაფერი ვთქვათ უამრავ ცალკეულ ორნამენტალ დეტალზე და ზოგადად სელჯუქთა სიყვარულს ფიგურული რელიეფების მიმართ, რაც ისლამისთვის მიუღებელი იყო და მხოლოდ კავკასიური გავლენით აიხსნება.

ტაო-კლარჯეთის არქიტექტურული სკოლის დახასიათებისას უნდა ხაზგასმით ვთქვათ, რომ მათ ჰქონდათ ბრწყინვალე საინჟინრო განათლება და ფლობდნენ არქიტექტურის პროექტირებისა და ამ პროექტის განხორციელების ოსტატობას; ააგეს ყველაზე მყარი კონსტრუქციის შენობები. მათ წარმატებით შეძლეს, შეეკრათ კამარა და გუმბათი, დაემყარებინათ ის სვეტებზე ისე, რომ ყოველგვარი რესტავრაციისა და კონსერვაციის გარეშე კონსტრუქციას ათასი წელი გაეძლო (ხანცთა, ოშკი, ხახული, იშხანი). არაერთი ძეგლის დანგრევის მიზეზი კი ადამიანთა უგუნურობა იყო. მაგალითად, 1977-1978 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის დროს აფეთქდა ბანა, XX საუკუნეში აფეთქდა ოპიზა, ექექი, ტბეთი, ზეგანი, წყაროსთავი, გოგუბანი; გზის მშენებლობისას კლდის აფეთქებებისას ისე შეირყა ხანცთის გუმბათი, რომ 2007 წლის დეკემბერის დიდთოვლობას ვეღარ გაუძლო და ჩამოიქცა.

საქართველოს არც ერთ ნაწილში არაა შემორჩენილი ამ მასშტაბის არც ერთი ნაგებობა პირვანდელი მდგომარეობით, საგრძნობი გადაკეთებისა და ჩარევის გარეშე. ამ პირობებში ძეგლები ავთენტური, თითქმის ორიგინალური სახითაა შემორჩენილი და მათი მნიშვნელობა არქიტექტურის მკველვართათვის ფასდაუდებელია;

არ ვისაუბრებ ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო სკოლებში წარმოებულ იმ დიდ საგანმანათლებლო ტრადიციებზე, მხოლოდ დავსძენ, რომ ქართული ენის, როგორც საეკლესიო და საგანმანათლებლო ენის, განვითარება ისევ ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო ცენტრებში მიმდინარობდა და სწორედ ენა ხდება განმსაზღვრელი ქართული ცნობიერებისა, რაც ჯერ ქართული ენის საერთო ეკლესიურ ენად აღიარებით განისაზღვრა, შემდგომ კი პოლიტიკურ და კულტურულ ერთობაში განსახიერდა. გიორგი მერჩულე განმარტავს, რომ "ქართლად ფრიადი ქვეყანაბ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაბ აღესრულების".

ტაო-კლარჯეთში ჩამოყალიბებული პოლიტიკური, რელიგიური და კულტურული იდეოლოგიით საქართველო გახდა განუყრელი ნაწილი და აქტიური მონაწილე მსოფლიო ძვრებისა ადრეული გლობალიზაციის ეპოქაში. ტაო-კლარჯეთის სასულიერო ცენტრები იქცა ერთგვარ გამტარად კულტურული მიგრაციისა ქრისტიანულ სამყაროში, ასევე, ქრისტიანულ და ისლამურ სამყაროთა შორის, ხოლო საერო ცენტრები - მძლავრ ბარიერად პოლიტიკური ექსპანსიების პირობებში.

რა არის ტაო კლარჯეთი?

პირობითი სახელი იმ მემკვიდრეობისა, რაც თურქეთის საზღვრებში მოქცეული შუა საუკუნეების ქართული კულტურული ცენტრებიდან მომდინარეობს. ტერმინი XX საუკუნეში სამეცნიერო ლიტერატურით დამკვიდრდა ტაოსა და კლარჯეთის ქართულ სამეფოთა სახელების გაერთიანებით, თუმცა, გარდა საკუთრივ ამ ორი ისტორიული ქართული პროვინციისა, ტერმინი ტაო-კლარჯეთი გულისხმობს სხვა ისტორიულ ქართულ პროვინციებსაც, როგორებიცაა შავშეთი, არტაანი, კოლა, ოლთისი, სპერი, ლაზეთი და მაჭახელი. დღევანდელი დაყოფით, შეესაბამება ართვინისა და არდაჰანის ვილაიეთებს და, ნაწილობრივ, ერზერუმის, ყარსის და ტრაბზონის ვილაიეთებსაც.

რას მოიცავს ტაო-კლარჯეთის მემკვიდრეობა? უპირველესად აქ მოიაზრება ის ნივთიერი მემკვიდრეობა, რაც რელიგიური, საქალაქო და თავდაცვითი ნაგებობების სახით შემორჩა და რაც მის ფარგლებში იქმნებოდა. თუმცა გაცილებით დიდია მისი ისტორიული და სულიერი მნიშვნელობა, რამეთუ არის აკვანი ერთიანი ქართული სახელმწიფოებრიობის იდეის ხორცშესხმისა, აკვანი სულიერი და კულტურული აღმავლობისა.

თუმცა ცნება ტაო-კლარჯეთი გაცილებით მეტია, ვიდრე ნივთიერი მემკვიდრეობა. ტაო-კლარჯეთის დანარჩენი საქართველოდან ფიზიკური მოკვეთის შემდგომ ის რჩებოდა იმ სულიერ საზრდოდ, რომელსაც კვლავაც ემყარება ქართველთა ცნობიერება. ტაო-კლარჯეთის სიძველეთა კვლევა მყარ საფუძვლად დაედო ქართველოლოგიური მეცნიერების ჩამოყალიბებას.

მდგომარეობა და დაზიანებები

მხოლოდ ჩამოვთვლი, რომ დაიკარგა ქრისტეს რელიეფური ქვა, ღვთისმშობლის რელიეფური ქვა, წმ. ნინოს რელიეფი, ვედრების რელიეფი, გატეხილია გრიგოლ ოშკელის რელიეფი, ბარაკების მონგრევას და ტერიტორიის მოსუფთავებას გადაყვა ჩვენთვის უცნობი არქეოლოგიური მასალა, ბოლომდე ჩამოინგრა დასავლეთი მკლავის კამარა, გარღვეულია გუმბათის დამჭერი კონსტრუქცია...

დღევანდელი ვითარება და პერსპექტივები

უკანასკნელი წლები ინტენსიურად მიმდინარეობდა მოლაპარაკებები საქართველოსა და თურქეთის რესპუბლიკის მთავრობებს შორის, პერიოდულად შეთანხმების პირას მისული მოლაპარაკებები იშლებოდა და იყინებოდა. პარალელურად გრძელდებოდა ძეგლთა დაზიანება-განიავება და შესაბამისად ვაქტიურდებოდით ე.წ. ოშკის ადვოკატები.

ჩვენი აქციები მიმართული იყო და არის როგორც თურქული მხარის მიმართ, ასევე საქართველოს მთავრობის და საზოგადოების მიმართ. რადგან ერთია რეკომენდაცია მეცნიერისა და მეორეა მოთხოვნა და დაკვეთა ერისა და ბერისა. როდესაც მოლაპარაკებები მორიგ ჩიხში შედიოდა, მე პირადად გავიარე კონსულტაციები როგორც საქართველოს მთავრობაში, ასე საპატრიარქოში და გადავწყვითეთ ოშკი პოლიტიკისაგან აგვერიდებინა და განაცხადი ძეგლთა მსოფლიო ფონდი (World Monument Fund) შევიტანეთ. მით უფრო ამას დიდი ხნის განმავლობაში გვირჩევდა ჩვენი გერმანელი კოლეგა მარკუს ბოგიში. 2012 წელს ოშკი მსოფლიო ძეგლთა ფონდის საზედამხედველო სიაშია დაყენებეული (http://www.wmf.org/project/oshki), თურქეთმა უმალ გამოაცხადა, რომ ოშკის რეაბილიტაცია მისი პრიორიტეტია და ის აქამდე მხოლოდ საქართველოს ელდებოდა. მსოფლიიო ძეგლთა ფონდსა და თურქეთის კულტურის სამინისტროს შორის დადებული მემურანდუმის ფარგლებში განიხილებოდა კიდეც ოშკის რეაბილიტაცია, სადაც თურქ ექსპერტებთან ერთად ქართველი და სხვა დასავლელი ექსპერტებიც უნდა ჩართულიყვნენ. დღეს ქართულმა და თურქულმა მხარეებმა კვლავ განაცხადეს სურვილი რომ ითანამშრომლონ საერთო კულტურული მემკიდრეობის პროექტებზე.

ხშირად მეკითხებიან, თუ თურქეთი ისედაც გააკეთებს ოშკს და მით უფრო ზედამხედველობას ისეთი გავლენიანი ორგანიზაცია გაუწევს როგოროც ძეგლთა მსოფლიო ფონდია (WMF –ის ფუნქციები ხშირად ერევათ ხოლმე ჩვენში UNESCO-ს ფუნქციებში), რაღა საჭიროა თურქეთთან საქართველოს თანამშრომლობა ამ კუთხით? დიახ, არსებობს ბერკეტები იმისა, რომ ოშკის რეაბილიტაცია მოხდეს თურქული პროექტით, ქართველი მეცნიერების ჩერთვით და ამერიკული ზედამხედველობით, მაგრამ ეს ნიშნავს საქართველოს მხრიდან ოშკის, როგორც ქართული კულტურული მემკივდრერობის ძეგლის სამართალმემკვიდრეობაზე უარის თქმას,რადგანაც, ვშიშობ რომ მხოლოდ ჩემი სახელი, თუნდაც როგროც ამ პროექტის ‘სპონსორისა” (ასე უძახიან ამერიკული ინსტიტუციები პროექტის ავტორებს) საქართველოს სახელმწიფოს არ გულისხმობს.

და შემდეგ ისევ დადგება კითხვა, მოგვცემენ კი წირვის ჩატარების უფლებას?

რა არის გასაკეთებელი:

არსებობს 3D ანახომი, რომელიც თურქეთის ოფიციალური ნებართვით შესრულდა ბატონი ვანო გრემელაშვილის და “ინჟინრული აზრის” მიერ. როგორც ჩემთვის ცნობილია მიმდინარეობდა მუშაობა პროექტირებაზე, რაც არაერთხელ შეწყდა. აუცილებელია მუშა ჯგუფის ჩამოყალიბება, რომელიც ადგილზე განსაზღვრავს უკანასკნელ მდგომარეობას, ყველა სახის დაზიანებასა და მათ საფრთხეებს. ძეგლი თურქეთშია და თურქული რეგულაციით პროექტირებაც და სამუშოების წარმოებაც თურქულ მხარესთან თანამშრომლობით განხორცილდება. ოშკი იმ მასშტაბის ძეგლია, რომლის ერთ რეგიონულ ჭრილში არც კვლევაა შესაძლებელი და მით უფრო მისი რეაბილიტაცია. Mმე ვთვლი, რომ სანამ შედგება რეაბილიტაციის საბოლოო პროექტი, ჩვენ უნდა მოვიწვიოთ მსოფლიოს საუკეთესო ექსპერტები, ვისაც ქვის არქიტექტურაზე მუშაობის საუკეთესო შედეგები აქვს. კონსტრუქტორი აუცილებლად უნდა იყოს ქართთველი, არქიტექტორი და ასევე ხელოვნებათმცოდნე. ადგილზე დაკვირვებებისა და აზრთა, გამოცდილებისა და მოსაზრებათა გაცვლის შემდეგ ერთად უნდა ვიპოვოთ ის საუკეთესო გზა და ფორმა, რომელიც ძეგლს საბოლოოდ შეკრავს და მის ავთენტურობას არ დააზიანებს.

ვახტან ჯობაძემ უკანასკნელი სატელეფო საუბრისას მითხრა: მთელი ცხოვრება მივუძღვენი იმას, რომ ქართული კულტურა მსოფლიო კულტურის ღირსეულ ნაწილად წარმედგინაო.

ეს სიტყვები პირადად ჩემთვის ისეთ დანაბარებად გაჟღერდა, რასაც ყველა ყველგან გვასწავლის - სახლში, სკოლაში, ტელევიზიით, მაგრამ შეხსენება რომ მაინც გვჭირდება ხოლმე.

ირინე გივიაშვილი

ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი

გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიის კვლევისა და ძეგლთა დაცვის ეროვნული ცენტრი

2 ფოტ. ოშკი, ფოტო, რომელიც National Geografic-მა მსოფლიოში 12 სარისკო მდგომარეობის ძეგლთა საილუსტრაციოდ გამოიყენა. Copyright:კახა ხიმშიაშვილი,

3 ფოტ. ოშკი, ხედი აღმოსავლეთით, მარჯვნივ ჩანს ჩაშენებული მეჩეთის კედლები. 1960-იანი წლები. ფოტო: დ. უინფილდი. ლონდონის კორტუს მუზეუმის კუთვნილება.

4ფოტ. ოშკი, ვედრება, რომელიც 2002 ში დაიკარგა. დევიდ უინფილდის ფოტო, კორტუს მუზეუმის საკუთრება

5 ფოტ. გეგმა, ოშკის თანამედროვე 3D ანაზომი განხორციელდა არქ. ვ. გრემელაშვილისა და ასოცოაცია "ინჟინრული აზრის" მიერ.

სტატია დაიბეჭდა გაზეთში 24 საათი 26.02.12
http://24saati.ge/index.php/category/society/science/2012-02-26/25828